مسجد تاریخانه دامغان یکی از آثار ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران است. این مسجد که در جنوب شرقی شهر دامغان و در خیابان ایستگاه راه آهن دامغان واقع شده، یکی از بهترین نمونه‌‌های مساجد نخستین در ایران و از قدیمیترین بناهای پس از اسلام در ایران به شمار می‌رود.
از آن جایی که شهر دامغان یکی از کهن ترین شهرهای ایران است، اماکن تاریخی آن از قدمت قابل توجهی برخوردار هستند. مسجد تاریخانه که نمونه‌ی بسیار زیبا و کاملی از مساجد قرون اولیه‌ی اسلامی در ایران است بعد از مسجد فهرج یزد که قدیمیترین مسجد ایران و مربوط به صدر اسلام (نیمه‌ی قرن اول هجری) است، از نظر قدمت دومین جایگاه را در بین مساجد کهن ایران‌زمین دارد. ساخت مسجد دامغان را در قدیمی ترین زمان ممکن، یعنی جلوس اولین خلیفه عباسی در سال ۱۳۲ ق و سلطنت هارون الرشید از ۱۷۰ تا ۱۹۳ ق، یعنی در حدود اواسط قرن دوم هجری می توان تصور کرد.
البته نام دیگر این مسجد، مسجد چهل‌ستون است. در متون تاریخی به مکان‌هایی که تعداد زیادی ستون داشته‌اند، چهل‌ستون می‌گفتند. اطلاق چهل‌ستون به یک بنا بیانگر این مطلب که این بنا واقعاً چهل ستون دارد، نبوده است. مسجد تاریخانه را هم از این جهت که ستون‌های زیادی دارد مسجد چهل‌ستون می‌نامیدند.
نقشه‌ی اصلی مسجد، نمونه‌ای از نقشه‌های متداول مساجد در حکومت بنی‌امیه است. اما ساخت آن از حیث مصالح و طریقه‌ی چینش، به سبک بناهای دوره‌ی ساسانیان و آجرچینی‌هایی شبیه به آجرچینی دوره‌ی اشکانیان است.
صحن این مسجد تقریباً مربع‌شکل به طول و عرض تقریبا ۲۷ متر و بدون حوض است. اطراف آن را رواق‌هایی سرپوشیده (۲۲ رواق) با طاق‌های ضربی و ستون‌های مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواق‌ها سالم هستند و مابقی آنها یا به صورت کامل یا از جهت طاق خراب شده‌اند.
ورودی‌های مسجد که به این رواق‌ها باز می‌شده است، در گذر زمان به طور کامل از بین رفته است ولی با توجه به تحقیقات معماری انجام شده روی پلان مسجد، تعداد ۸ ورودی وجود داشته است. سه ورودی در ضلع شمال غربی و ۵ ورودی در ضلع شمال شرقی قرار داشته‌اند.
نکته‌ی حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه به همراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مساجدی هستند که در آنها مناره ساخته شده است.
