گنبد عالی ابرکوه، نخستین اثر ثبت‌شده تاریخی استان یزد، بنایی ارزشمند با قدمتی مربوط به دوره دیلمیان در قرن پنجم هجری شمسی و پیش از اسلام است. این بنا، آرامگاه «امیر عمیدالدین شمس‌الدوله دیلمی» نوه «نصر بن حسن بن فیروزان دیلمی»، حاکم ابرکوه در دوره سلجوقیان و از طایفه هزاراسب خاندان دیلمیان، می‌باشد.
ساخت این گنبد به سال ۴۳۵ هجری شمسی به دستور «فیروزان» فرزند امیر بازمی‌گردد. گنبد عالی نمونه‌ای شاخص از یک برج سنگی هزار ساله به شمار می‌رود.
معماری گنبد عالی ابرکوه
گنبد عالی ابرکوه بنایی سنگی با ارتفاع ۲۲ متر و ضخامت دیوارهای ۲ متری است که با روکشی آجری پوشیده شده. سازه بر روی یک کرسی چهارگوش با بدنه‌ای هشت ترک بنا شده و گنبدی مدور و استوار آن را پوشانده است. این بنا، از فراز کوهی که به نام کوه گنبد عالی شهرت دارد، چشم‌اندازی باشکوه از شهر تاریخی ابرکوه ارائه می‌دهد.
از نظر طراحی، گنبد عالی شباهت‌هایی با بناهای قرون سوم و چهارم هجری همچون گنبد کاووس و برج‌های خرقان دارد. مصالح به‌کاررفته در این بنا عمدتاً گچ و ساروج است؛ همان مصالحی که در بسیاری از معماری‌های دوره ساسانی دیده می‌شود. بالای سردر ورودی، کتیبه‌ای به خط کوفی برجسته و آجری به چشم می‌خورد که زیبایی خاصی به این اثر بخشیده است.
استحکام و جایگاه گنبد عالی
گنبد عالی که بر فراز کوه گنبد عالی ابرکوه قرار گرفته، به دلیل ساختار سنگی مستحکم خود، در برابر زلزله‌های مداوم منطقه مقاومت شگفت‌انگیزی از خود نشان داده و یکی از سالم‌ترین بناهای دوره سلجوقی و دیلمی محسوب می‌شود.
گنبد عالی؛ نگین آثار ملی یزد
در شهرستان ابرکوه تاکنون بیش از ۴۰۰ اثر تاریخی شناسایی شده که از این میان تنها ۱۲۴ اثر به ثبت ملی رسیده‌اند. گنبد عالی ابرکوه با شماره ۱۹۵ در سال ۱۳۱۲ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و جایگاه ویژه‌ای در میان آثار ارزشمند این خطه دارد.
ابرکوه؛ سرزمین سرو ۴۵۰۰ ساله
شهرستان تاریخی ابرکوه، واقع در ۱۴۰ کیلومتری جنوب غربی یزد، یکی از ۱۴ شهر نمونه گردشگری کشور به شمار می‌رود. از جمله جاذبه‌های گردشگری و آثار تاریخی این شهرستان می‌توان به مسجد جامع ابرکوه، یخچال خشتی، خانه آقازاده، موزه مردم‌شناسی، بافت تاریخی شهر، منزلگاه امام رضا (ع) و سرو کهنسال ۴۵۰۰ ساله ابرکوه اشاره کرد که هر ساله گردشگران بسیاری را جذب می‌کنند.
