حمام وکیل در دوران حکومت کریم‌خان زند و به فرمان او ساخته شد. این حمام عمومی در کنار مسجد وکیل و آب‌انبار مجموعه‌ی کریم‌خانی، در قلب شهر شیراز، احداث گردید. حمام وکیل با بهره‌گیری از هنرهای مختلف مانند آجرکاری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، حجاری، منبت‌کاری، آینه‌کاری و نقاشی، که در تمامی دوره‌های اسلامی رایج بوده‌اند، به یکی از باشکوه‌ترین و زیباترین حمام‌های تاریخی ایران تبدیل شده است. این بنای هنری و معماری، یادگاری ماندگار از دوران زندیه به شمار می‌رود.
تاریخچه حمام وکیل شیراز
بر اساس منابع تاریخی، به نظر می‌رسد که پیش از دوره زندیه، در محل فعلی مسجد، بازار و حمام وکیل، بنای شاخصی وجود نداشته است. با آغاز حکومت کریم‌خان زند، وی دستور ساخت مجموعه‌ای منسجم را صادر کرد که بازار وکیل به‌عنوان بخش مرکزی آن، به گونه‌ای طراحی شد که از سمت شمال به بازار قدیمی موسوم به «بازار نو» (در محدوده دروازه اصفهان کنونی) و از سمت جنوب به بازار حاجی و بازار داوودخان (در نزدیکی آرامگاه شاهچراغ) متصل شود.
مسجد و حمام وکیل نیز بین سال‌های ۱۱۸۰ تا ۱۱۸۹ هجری قمری ساخته شدند. حمام وکیل در طول تاریخ خود دو دوره مهم زندیه و قاجاریه را پشت سر گذاشته و با معماری منحصربه‌فرد خود، الگویی تأثیرگذار برای ساخت حمام‌های دوره قاجار به شمار می‌آمده است.
بخش های مختلف حمام وکیل شیراز
حمام وکیل شیراز، همانند سایر حمام‌های سنتی ایران، از سه بخش اصلی تشکیل شده است: ورودی، رختکن (بینه) و گرم‌خانه. فضای میان‌در، با طراحی هشتی‌شکل و تزیینات آهک‌بری، نقش حائل میان بینه و گرم‌خانه را دارد و از تبادل حرارت و دید مستقیم بین آن‌ها جلوگیری می‌کند.
گرم‌خانه، کوچک‌تر از بینه و با چهار ستون سنگی و طاق رسمی‌بندی، دارای دو غرفه عمیق روبه‌روی هم با حوضچه‌هایی در میانه است. در بخش شمالی گرم‌خانه سه خزینه وجود دارد: یکی برای آب گرم و دو تای دیگر برای آب سرد و ولرم. پشت خزینه‌ها، گلخن و انبار سوخت قرار دارد.
در دو سوی گرم‌خانه، شاه‌نشین‌هایی با حوض‌های فواره‌دار برای استحمام اعیان و مقامات ساخته شده و در جنوب آن، حاکم‌نشین‌هایی وسیع با امکانات کامل برای استفاده افراد بلندپایه تعبیه شده است. در بینه نیز چهار حوضچه پاشویه در سکوی مقابل یکدیگر قرار گرفته‌اند که مراجعان پیش از ورود، پاهای خود را در آن می‌شستند.
معماری حمام وکیل
حمام وکیل شیراز با تزئینات چشم‌نواز آهک‌بری رنگی به سبک زندیه و قاجاریه مزین شده است. نقاشی‌های آن شامل ۱۶ نگاره هستند که بیشترشان در دوره قاجار با سبک عامیانه و روایت‌محور کشیده شده‌اند. موضوعات این نگاره‌ها برگرفته از داستان‌های مذهبی، حماسی و اساطیری مانند معراج پیامبر، داستان یوسف و زلیخا، و شیخ صنعان هستند. همچنین نقش‌هایی از زنان و نقاشی‌هایی با رویکردی واقع‌گرا، بازتابی از زندگی مردم و تحول در ذوق و سلیقه هنری آن دوران‌اند. سقف گنبدی بینه نیز با کاربندی، مقرنس و نقوش گلدان، جلوه‌ای منحصر به‌فرد دارد.
آرایه‌های تزیینی حمام وکیل شامل نقوش گیاهی، انسانی، حیوانی، هندسی، ترنج، شمسه، گلدان و اسلیمی است. نقش‌هایی چون شیر، اسب، طاووس و اژدها با سبک عامیانه قاجاری اجرا شده‌اند. ترنج‌ها و گلدان‌ها با الهام از طرح‌های صفوی و ابتکارات زندیه در سقف و دیوارها دیده می‌شوند. نقوش اسلیمی برگرفته از دوره‌های پارتی و ساسانی نیز در بخش‌های مختلف به‌کار رفته‌اند. ستون‌ها و سرستون‌ها با مقرنس و شیارهای ظریف تزیین شده و کاربندی‌های آن مشابه نمونه‌های صفوی چون حمام گنجعلی‌خان است.
